رند عالم سوز...
20 مهر روز جهاني حافظ بود، مدتي از آن گذشته است اما اين مطلب را براي آن روز نوشته بودم...
در طول تاريخ زندگي بشري ، هنرمنداني هستند كه افكارشان محدود به مرز و كشور خاصي نيست ، مضامين آثارشان در برگيرنده مضاميني است كه كل جامعه بشري با آن در گير هستند ، آثار شكسپير ، در كلي ترين حالت ، بيان كننده درد جامعه بشري است ، در برخي از آثارش آن بخش سياه زندگي انسان را تصوير مي كند ، يا آن تك گويي جاويدان هملت : «بودن يا نبودن ...» از تك گويي يك شخصيت نمايش نامه به بازگويي «مسئله» جاويدان انسانها تعميم پيدا مي كند. حافظ هم هنرمندي است كه چنين ميراثي را براي انسانها باقي گذاشته است ميراثي جاويد ، جهاني و بازگويي آنچه كه با آن درگير هستيم. به قول دكتر اسلامي ندوشن آنجا كه مي گويد : « وجود ما معمائيست حافظ كه تحقيقش فسونست و فسانه » در واقع مسئله اصلي زندگي ما ، معماي وجود ما را بيان مي كند.
حافظ در زندگي خود چند پادشاه را ديده است: ابواسحق اينجو ، مبارزالدين محمد ، شاه شجاع ، شاه يحيي و شاه منصور . در اين ميان مبارزالدين خون آشام و متعبد هست ، كه در شعرهايش بسيار به او تاخته و منظور از محتسب در شعر هايش اوست و در كل حافظ با او ميانه اي نداشته و يكي هم مانند شاه شجاع كه ممدوح حافظ است و خوشگذران و عياش ...
در چنين جمعي كسي زيسته و پرورش يافته كه سرآمد شاعران فارسي است ، اگر چه آثار او از نظر وزن و مضمون محدودند ، اما از لحاظ زبان و زيبايي شناسي جايگاهي بسيار رفيع دارند. انتخاب واژه ها و تركيبهاي بي نظيري كه حافظ در اشعارش به كار برده و موسيقي خاصي كه در اشعار او وجود دارد منحصر به حافظ است . تصوير سازي حافظ با كلمات و تشبيهاي زيبا و استفاده درست از كلمات در شعر گاهي چنان استادانه و لطيف است كه انسان با خواندن غزل احساس مي كند كلمات گوش را نوازش مي دهند. به لطافت دو بيت زير و تكرار حرف ش و تاثيرش در احساسي كه از شعر منتقا مي شود دقت كنيد:
« شاه شمشاد قدان ، خسرو شيرين دهنان كه به مژگان شكند قلب همه صف شكنان
مست بگذشت و نظر در من درويش انداخت گفت اي چشم و چراغ همه شيرين سخنان »
و يا تركيب زيباي « پروانه ناپروا» در اين بيت : « ياد باد آنكه رخت شمع طرب مي افروخت وين دل سوخته پروانه ي ناپروا بود»
و تركيب «نهال حيرت» در :«عشق تو نهال حيرت آمد» (1)
و يا تشبيه بي نظير مقابل : « مزرع سبز فلك ديدم و داس مه نو يادم از كشته خويش آمد و هنگام درو» يا « اي دل اندر بند زلفش از پريشاني منال مرغ زيرك چون بدام افتد تحمل بايدش»
و باز تشبيه فوق العاده ي « ساقيا در گردش ساغر تعلل تا به چند دور چون با عاشقان افتد تسلسل بايدش»
و تصوير بي نظير : « زلف آشفته و خوي كرده و خندان لب و مست پيرهن چاك و غزلخوان و صراحي در دست / نرگسش عربده جوي و لبش افسوس كنان نيمه شب مست به بالين من آمد بنشست»
و اگر بخواهم براي زيبايي كارهاي حافظ نمونه بياورم بايد تمام اشعارش را مثال بزنم كه به قول صائب « هلاك حسن خداداد او شوم كه سراپا / چو شعر حافظ شيراز انتخاب ندارد»
تمام شاعران ( پست مدرن ) ي كه شعر را اتفاقي در زبان مي دانند و احتمالا اين اتفاق را زلزله يا چيزي مي دانند كه زبان را به كلي تخريب كند، در شعر حافظ بايد بينديشند ، تامل كنند و راز زيبايي او را كه به رغم پايبند بودن او به شعر عروضي - كه به قول شاعران مدرن دست و پاي شاعر را مي بندد – در يابند . شعري كه اگر چه بسياري از نوپردازان به كهنه بودن متهمش مي كنند اما همچنان نو ، همچنان بديع و همچنان غير قابل تقليد است .
اگر چه به شعر نو علاقه دارم و شعر هاي شاعران بزرگي مثل نيما و اخوان و شاعران كوچكتري مثل شاملو را دوست دارم اما به آنچه كه در شعرنو فارسي جريان دارد خوشبين نيستم ، مسيري كه نهايتش مشخص نيست و به خلق آثاري چون ... ختم مي شود .
دكتر باستاني پاريزي در مقاله اي اين نكته را ياد آوري مي كند كه در قديم حافظ علاوه بر كسي كه قرآن را حفظ بوده ، به كسي كه با موسيقي آشنا بوده نيز اطلاق مي شده است . مانند عبدالقادر مراغه اي ( كه موسيقي سريال امام علي در واقع از نوشته هاي او بدست آمده) كه به حافظ مراغه اي مشهور بوده ، بعد اين مطلب را عنوان مي كند كه لقب حافظ ممكن است به دليل آشنايي او با موسيقي بوده باشد و شاهد هايي از اشعارش مي آورد كه همگي اثبات كننده اين ادعا هستند . اگر چه ايشان ياد آوري مي كنند كه حافظ آواز خوبي داشته و نوازنده ساز خاصي نبوده است. و اين دو بيت را شاهد مي آورد: « زچنگ زهره شنيدم كه صبحدم مي گفت/غلام حافظ خوش لهجه خوش اوازم» و « غزلسرايي ناهيد صرفه اي نبرد/ در آن مقام كه حافظ بر آورد آواز»
آشنايي حافظ با موسيقي مي تواند يكي از دلايل زيبايي آثارش باشد . زيبايي اي كه شايسته آن است كه سرمشق تمام شاعران قرار بگيرد.
نكته ديگر «رندي» حافظ است كه شهره تمام دوستداران اوست. خودش نيز به اين نكته اقرار دارد اگر چه منظور از رند معناي منفي رايج آن نيست. بيت زير شايد اشاره اي به اين نكته باشد:
« حافظم در مجلسي ، دردي كشم در محفلي بنگر اين شوخي كه چون با اهل صنعت مي كنم»
و اما نمي شود از حافظ نام برد و كسي را به ياد نياورد كه اشعار او را با آوازش زنده كرده است: استاد شجريان . قبل از ايشان در آواز ايراني اغلب عزل سعدي خوانده مي شد اما كسي كه تقريبا غزل حافظ را در آواز تثبيت كرد شجريان بود. شنيدن غزل حافظ با صداي او مرا ياد ادعاي دكتر باستاني و آشنايي حافظ با موسيقي مي اندازد، راستي اگر خود حافظ غرلش را با آواز مي خوانده چگونه مي خوانده؟
سالهاست با حافظ خو كرده ايم ، با اشعارش در لحظات تنهايي ، با فال گرفتن ار ديوانش و تصنيف ها و اعجاز كلامي او ... او كه دلش به عشق زنده بوده و دوامش بر جريده ي عالم ثبت شده است.
بر سر تربت ما چون گذري همت خواه كه زيارتگه رندان جهان خواهد بود
--
(1) گروه اوهام آلبومي به همين نام دارند كه مجوظ پخش نگرفت اما به صورت رايگان در سايت اين گروه قرار دارد.
